Уводзіны ў курс. Гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай беларускай літаратуры. Перыядызацыя новай беларускай літаратуры

У дзевяць год хлопчыка аддалі ў прыватную школу ў Люцынцы (шко­ла В.І. Дуніна-Марцінкевіча), дзе адукацыяй займаліся дочкі апошняга. У школе не давалі звестак пра развіццё беларускага краю. Вучыўся аўтар у Мінскай гімназіі, потым – у Маскоўскім універсітэце на медыцынскім фа­культэце. У 1890 г. быў выключаны з універсітэта за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях. Едзе на Бацькаўшчыну. Хутка яго бацька памірае. Антон здае экзамен на правізара, уладкоўваецца на працу недалёка ад дома і пачынае пісаць.

Мяркуюць, што ў 1892 г. напісаў драму «Злодзей», але яна не дайшла да нас. З 1903 г. аўтар актыўна друкуецца ў Мінскіх і Віленскіх рускамоў­ных газетах. Першы арыгінальны беларускамоўны твор надрукаваны на старонках «Нашай долі» ў 1906 г. – апавяданне гумарыстычна-сатырычна­га плану «Суд». Пазней творы друкаваў на старонках «Нашай нівы», прад­стаўніком рэдакцыі якой з’яўляўся.

У 1904 г. асталяваўся ў Мінску, там сустрэў дзве рэвалюцыі: лютаў­скую і кастрычніцкую, у палітычным плане належаў да памяркоўнага кры­ла. У 1920 г. выехаў у Вільню, бо быў хворы на сухоты. Адтуль едзе ў Польшчу на курорт Закапаны. Пасля Рыжскага дагавору 1921 г. паміж Польшчай і Расіяй не змог вярнуцца ў Беларусь. Памёр у Вільні ў 1922 г.

Творчасць аўтара доўгі час замоўчвалася. Як пісьменнік Ядвігін Ш. сфарміраваўся пад уплывам рускай класікі: У. Гаршына, А. Чэхава. На яго творчасць меў уплыў і беларускі фальклор. У ранніх апавяданнях аўтара на рускай мове «Милка», «Шах-мат», «Маленькая повесть» і інш. расказваец­ца пра жыццё «маленькага» чалавека, з лёг­кім гумарам апавядаецца пра яго прыгоды. Шмат месца ў творах займае іронія.

З 1905 г. выступае як фельетаніст на рускай мове і расказвае пра но­равы грамадства: «Лотерея», «Наивный мальчик». Пісаў артыкулы: «Не убивайте их» (артыкул у абарону буслоў); «Устаревшая аксиома» (пра цяжкасці, звязаныя з выездам за мяжу); «Жмурки» (пра немэтазгоднасць вайны); «Чины и чинишки» (пра неабходнасць чыноўніцтва ведаць культу­ру народа, якім яны кіруюць).

У 1891 г. у Маскве выдадзена апавяданне «Сігнал» – вольны пераказ апавядання рускамоўнага аўтара У. Гаршына – назіраецца аднолькавае ўс­прыняцце свету гэтымі аўтарамі, трагізм і драматызм акаляючай рэчаіснас­ці, перамога дабра над злом.

У 1906 г. на старонках «Нашай Нівы» з’яўляецца першае арыгіналь­нае апавяданне «Суд». Аўтару належаць зборнікі «Бярозка» (1912) і «Ва­сількі» (1914). Па жанравых прыкметах апавяданні дадзеных зборнікаў бліз­кія да народнага анекдота. Галоўнае месца належыць дзеянню, а раскрыц­цё характараў арганічна ўплятаецца ў канву твора. Аўтар ставіў задачу – насмяшыць чытача, таму апавяданні атрымаліся аднатыпныя.

Спачатку Ядвігін Ш. пісаў толькі сатырычныя апавяданні. Пазней ў творчасці аўтара выявілася імкненне да філасофскага абагульнення рэчаіс­насці. Ядвігін Ш. узяўся за распрацоўку жанру прыпавесці: «Падласенькі», «Рабы», «Гадунец», «Награда» – змяшчалі пытанне пра сэнс чалавечага жыц­ця, узаемаадносін бацькоў і дзяцей. Услед за У. Гаршыным Ядвігін Ш. мер­каваў, што ўсё павінна будавацца на здаровым эгаізме.

Ядвігіну Ш. належаць і лірычныя апавяданні (так званыя вершы ў прозе): «Васількі» (невялікае лірычнае апавяданне, у якім паказваецца хут­каплыннасць усяго прыгожага), «Раны» (твор заснаваны на прыёме града­цыі – узмацнення аўтарскай думкі).

Сацыяльна-псіхалагічныя апавяданні: «Жывы нябожчык» (думка пра духоўнае выраджэнне шляхты), «Зарабіў» (павучанне пра гультая і яго працу), «Як зарабляюць», «З бальнічнага жыцця», «Гаротная» (пра чалаве­чы лёс як ланцуг пакут). У стылі Ядвігіна Ш. творы дапаўняліся іранічным асэнсаваннем рэчаіснасці: «Сабачая служба» (тэма здрадніцтва), «Пратэст».

Асаблівасцю стылю аўтара з’яўляецца імкненне не падаваць канкрэт­ных часавых рэалій. У 1920 г. у Вільні пачаў друкавацца раман «Золата» (у шэраг падзей уплятаецца дэтэктыўная гісторыя, апавядаецца пра беларус­кую эміграцыю, сялянства і мяшчанства як пласты грамадства). Твор мара­лізатарскага плану. Найбольш распрацаванымі з’яўляюцца адмоўныя воб­разы. Золата – гэта чыстае чалавечае сумленне. У рамане Ядвігін Ш. вы­ступае ў ролі пісьменніка рамантычнага складу. Твор з’яўляецца першай спробай стварэння прыгодніцкага раману.

Пяру аўтара належаць творы публіцыстычнага характару і нарысы: «Лісты з дарогі», «Думкі з падарожы» (сялян трэба падтрымаць, даць ім крэдыты; узнімаецца праблема эміграцыі і асіміляцыі беларусаў). Ядві­гін Ш. – аўтар мемуараў пра часы студэнцтва (студэнцкую Маскву). Пісаў артыкулы пра беларускае нацыянальнае жыццё.

У 1909 г. з’явілася паэма «Дзед Завала» (паэтызуецца гарманічная ча­лавечая асоба, якая жыве ў згодзе з прыродай). Такім чынам, асноўнай за­слугай Ядвігіна Ш. з’яўляецца развіццё жанру апавядання і жанру рамана ў беларускай прозе.

У студзені 1905 г. быў напісаны верш «Мае каляды» пад псеўдані­мам «Алесь Сумны». Пад дадзеным псеўданімам аўтар уключаў вершы і ў зборнік «Матчын дар». Вясной 1907 г. Гаруна арыштавалі ў падпольнай друкарні і пасадзілі ў Віленскую турму, а потым саслалі ў Сібір на катаргу за прапаганду сярод вучнёўскай моладзі. Атрымаў пра­ва пражываць на ўсёй тэрыторыі Сібіры. Вандраваў па золатаздабываючых частках. У 1914 г. паслаў рукапіс зборніка «Матчын дар» у Вільню, але яго не надрукавалі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі Гарун становіцца дэпутатам Ленскага прыіска. У 1917 г. вяртаецца ў Беларусь. У гэты час адбываецца пераацэнка аўтарскіх каштоўнасцей, і ён паступова аддаляецца ад эсэраў, імпануючы бальшавікам.

Пасля абвяшчэння ў 1918 г. БНР Гарун лічыць, што ўлада павінна існаваць для народа. Пасля жнівеньскага ўступлення войск Пілсуцкага ў Мінск у 1919 г. Гарун хутка расчараваўся ў палітыцы апошняга. Быў упі­саны ў вайсковую камісію, але яго лічылі за бальшавіцкага агента.

Памёр у санітарным вагоне на шляху ў Закапаны. Пахаваны ў Кракаве.

Падрыхтаваны да выдання ў 1914 г., выдадзены ў 1918 г. Выйшаў у Мінску з падзагалоўкам «Думы і песні 1907 – 1914 гг.». Прысвячаўся маці. Зборнік складаўся з трох частак: «Роднаму краю», «На чужыне», «Прыявы роднага» (відавочныя матывы суму па Радзіме). Адкрываўся вершам «Лю­зям», у якім услаўлялася таленавітасць чалавека, утрымліваўся роздум пра будучыню, родны край. Твор нагадваў купалаўскі верш «Я не паэта». У вершы «Роднаму краю» прасочваецца цесная сувязь чалавека і Радзімы. У вершы «Начныя думкі» выкарыстаны прыём параўнання сучаснага і міну­лага, верш прысвечаны Я. Коласу.

Некаторыя вершы аўтар спрабуе стылізаваць пад народную песню. Сустракаюцца ў творчасці і аўтабіяграфічныя матывы: «У выгнанні», «Дзяў­чыначка-сэрца», «Мая люба». Гарун – паэт-грамадзянін, на першае месца ён ставіў адлюстраванне чалавечага жыцця, спрабаваў разнастаіць формы верша.

У творчасці сустракаюцца апавяданні вершам: «Варажба», «Канец Паўлючонка», «Шчасце Мацея», а таксама анекдоты, пераказаныя вершам («Сабатажнік», які не ўвайшоў у зборнік).

У творчасці аўтара прысутнічаюць і філасофскія матывы: «Пан Ша­буневіч» (пра местачкоўца-рамесніка), «П’еро і Каламбіна» (тэма чалавеча­га эгаізму і самаахвярнасці). Проза Гаруна надрукавана ў зборніку «Сэр­цам пачуты звон».

Летам 1911 г. Максім наведвае Беларусь па запрашэнні рэдакцыі га­зеты «Наша Ніва», прыязджае ў Вільню. Піша вершы. Паэт спадчынна быў падобны да маці і таму хворы на сухоты. Апошнія месяцы свайго карот­кага жыцця правёў у Ялце, дзе памёр у маі 1917 г. Там і пахаваны. Бацька Максіма ў другой палове 20-х гг. даведаўся пра тое, што сын – прызнаны паэт.

Зборнік выбраных вершаў, арыентаваны на заходнія літаратуры. Спа­чатку павінен быў складацца з трох частак: «Малюнкі і спевы», «Мадон­ны», «Каханне і смерць» (аўтар хацеў падкрэсліць думку пра вечнасць жыц­ця). Аднак задуманая кампазіцыя не знайшла выяўлення, і выдаўцы ўнеслі змены ў структуру зборніка. Прадмова да зборніка напісана белым вершам.

У першым цыкле «Зачараванае царства» жывуць міфічныя істоты і закаханыя (вершы «Зорка Венера», «Зімняя дарога» і г.д.);

У другім цыкле «Гукі Бацькаўшчыны» выкарыстаны фальклорныя прыёмы псіхалагічнага паралелізму (вершы «Уся ў слязах дзяўчына», «Не кувай ты, шэрая зязюля» і інш.; у вершы «Вечар» выкарыстаны прыём алюзіі, калі радкі з іншага верша ўстаўлены ў аўтарскі верш);

У трэцім цыкле «Старая Беларусь» згадваюцца старонкі беларускага мінулага (верш «Слуцкія ткачыхі»);

У чацвёртым цыкле «Месца» (горад) прысутнічаюць гуманістычныя матывы (верш «У Вільні»);

У пятым цыкле «Думы» і шостым цыкле «Вольныя думы» прысут­нічаюць вершы, прысвечаныя Радзіме, мастацкай творчасці (напрыклад, верш «Песняру»);

Зборнік «Вянок» стаў прыкметнай з’явай ў беларускай літаратуры ХХ ст., бо ў ім аўтар імкнуўся сказаць пра блізкае чалавеку. Мастацкая спадчына М. Багдановіча поўнасцю не адшукана, шмат вершаў прапала. У вершах, што не ўключаны ў зборнік, прысутнічаюць два матывы: творчасць і чалавечае жыццё – «Я бедны бяскрыдлы паэт», «Крытыку», «Ліст», «Па­гоня», «Народ, беларускі народ», «На чужыне» і інш.

У 1920-я гг. паэт захапіўся беларускім фальклорам. У 1915 – 1917 гг. спра­буе стварыць вершы беларускага складу на аснове беларускага фальклору. Гэтыя творы нагадвалі народныя жарты ці галашэнні: «Бяседная», «Ляво­ніха».

У 1915 – 1917 гг спрабуе пісаць вершы ліра-эпічнага складу, зверну­тыя ў мінулае (да сярэднявечча): «Агата», «Мушка-зелянушка і камарык насаты тварык» (падзагаловак напісаны беларускім вершам) і інш. У гэты час напісаны паэмы «Максім і Магдалена», «Страцім-лебедзь», у стылі якіх пераклікаюцца меладрама і жарт.

У паэме «Максім і Магдалена» на стыль пісьменніка наклаў адбітак рамантызм. Апрацоўка паэмы зроблена ў народным духу, выкарыстаны прыём інверсіі. Паэма «Страцім-лебедзь» – гэта апокрыф (апокрыфы – тво­ры з біблейскім сюжэтам), апавядае пра лёс гордай птушкі, якая дапамагае выратаваць другіх, а сама не зможа пакінуць пасля сябе нашчадкаў.

Першыя пераклады М. Багдановіча з’явіліся ў 1909 г. на старонках «Нашай нівы». Вялікую ўвагу звяртаў аўтар на заходне-еўрапейскую паэ­зію (Ф. Шыллер, Г. Гейне, П. Верлен і інш.).

Не ўсё з напісанага было апублікавана і дайшло да нашага часу. На беларускай мове ў 1907 г. на старонках «Нашай нівы» апублікавана апавя­данне «Музыка». Цэнтральная праблема – праблема мастака і мастацтва. Дадзеная праблема была вядучай у прозе М. Багдановіча: «Апавяданне аб іконніку і залатару», «Шаман», «Апокрыф» (стылізацыя пад жанр стара­жытнай літаратуры). Асноўная ідэя апошняга твора: нельга ўсё ў жыцці дзяліць на прыгожае і карыснае. Аўтар выкарыстоўвае вобразы-сімвалы: каласы і васілёк. «Аб іконніку і залатару» – аўтар спрабуе разважаць пра традыцыі і навацыі; «Шаман» – узнімаецца пытанне пра карані прыгажос­ці.

Аўтару належаць замалёўкі з натуры: «Гарадок», «Вёска», «Вясной» як эпізоды незакончаных апавяданняў. У апавяданні «Марына» сустра­каюцца аўтабіяграфічныя матывы (кажуць, што Багдановіч узнавіў сюжэт з асабістага жыцця).

М. Багдановічу належаць апавяданні на рускай мове: «Мадонны», «Сон-трава», «Страшное», «Катыш», «Преступление», «Чудо маленького Петрика», «Колька», «Именинница», «Калейдоскоп жизни», якія адлюстроў­ваюць разнастайныя праявы жыцця чалавека.

Аўтар быў адметным крытыкам. Першы артыкул «Глыбы і слаі» быў надрукаваны ў «Нашай ніве» ў 1911 г. (утрымліваў аналіз сучаснага стану беларускай паэзіі, прозы, драматургіі, падбадзёрванне беларускіх аўтараў, спробу ахарактарызаваць стан беларускай літаратуры). М. Багдановіч аха­рактарызаваў творчасць Я. Купалы, пісаў пра тое, што апошні малюе нена­туральныя вобразы. Спрэчны погляд меў М. Багдановіч і на «Адвечную песню» Я. Купалы, слабым бокам твора М. Багдановіч лічыў сімвалізм.

Цікавай з’явай назваў М. Багдановіч зборнік Я. Коласа «Песні жаль­бы», станоўчым момантам яго лічыў цэльнасць, адмоўным – статычнасць Я. Коласа-паэта.

М. Багдановіч у 1910 г. адзначаў два пласты ў беларускай літарату­ры:

1. 
   творы, што нагадвалі думкі ўслых (самы таленавіты – В. Ластоўскі і яго вершы ў прозе);
   
2. 
   жарты, якія перараслі ў невялікія апавяданні (іх вартасць заклю­чаецца ў жывасці мовы, у зразумеласці, лепшым беларускім апавядальні­кам лічыў Ядвігіна Ш.).
   

У 1913 г. напісаны артыкул М. Багдановіча «За тры гады», у якім па­казана развіццё беларускай літаратуры як працэсу. Аўтар думаў, што бела­рускі друк расце якасна, колькасна; быццам значна ўзрасла якасць твораў. Аналізуючы творчасць пісьменнікаў, адзначаў пашырэнне кола тэм, рас­працаваных Я. Купалам; Я. Коласа ставіў на другое месца і казаў пра ад­сутнасць слабых бакоў яго творчасці. Сярод празаікаў на першае месца ста­віў Ядвігіна Ш., называючы яго пісьменнікам-байкапісцам. Адзначаў з’яў­ленне літаратурных школ у беларускай літаратуры.

Артыкул «Забыты шлях» пісаўся ў час першай імперыялістычнай вайны. У ім адзначалася, што маладая беларуская літаратура развіваецца паскоранымі тэмпамі. Аўтар піша пра тое, што ў беларускай літаратуры, апрача твораў Я. Чачота, П. Багрыма, Я. Баршчэўскага, не было беларус­касці. Аўтары павінны, на думку М. Багдановіча, мець нацыянальныя ма­тывы ў творчасці, а не толькі браць тэмы і сюжэты з сусветнай літаратуры.

Пяру М. Багдановіча належыць тэарэтыка-гістарычны нарыс «Санет». У ім разглядаюцца вартасці санетнай формы. Сустракаюцца ў творчасці аў­тара артыкулы па палітычных пытаннях: «Новая інтэлігенцыя», «Мікалай Міхайлоўскі» і інш.

М. Багдановіч выступаў і як рэцэнзент кніг («Пра Трышчана і Іжоту» французскага пісьменніка Т. Гацье).

Такім чынам, М. Багдановіч паспрабаваў глянуць на беларускую лі­таратуру з вышыні вопыту сусветнай літаратуры. Выступаў як паэт, пісь­меннік, крытык, публіцыст. Як паэт адметны складаннем вершаў у першую чаргу пра чалавека, потым – пра сацыяльныя з’явы. Даследчыкі адзнача­юць інтэлектуальны характар лірыкі Багдановіча, сувязь яго паэзіі з раман­тызмам і сімвалізмам. У Багдановіча няма яркага паказу беларускага му­жыка, што нагадвае дэкадэнцтва.

У 1927 – 1928 гг. быў падрыхтаваны двухтомнік паэзіі М. Багдано­віча. У 1968 г. выйшаў другі двухтомнік, які даў штуршок беларускаму багдано­вічазнаўству. У пачатку 60-х гг. творчасць аўтара вывучалася ў сувязі з бе­ларускім фальклорам. Найбольш поўна пра М. Багдановіча напісаў А. Лой­ка ў кнізе «Максім Багдановіч» (пра паэта напісаў паэт).
Максім Гарэцкі (1893 – 1937)
У наш час лічаць годам смерці аўтара 1937 г., да гэтага лічыўся го­дам смерці 1939 г. Паходзіў з сялян: нарадзіўся на Магілёўшчыне ў сялян­скай сям’і сярэдняй рукі. У сям’і было трое сыноў (сярэдні сын – Максім) і адна дачка. Усе пава­жалі кнігу і асвету, любоў да іх прывіваў бацька. Старэйшы сын займаўся сялянскай працай, малодшы стаў акадэмікам у га­ліне генеалогіі, дачка загінула, трапіўшы пад трамвай.

Максім атрымаў пачатковую адукацыю, потым скончыў другаклас­нае вучылішча. Пайшоў вучыцца ў Горкі, у каморніцкае агранамічнае ву­чылішча (у 1909 г. паспяхова здае туды экзамены). З’яўляўся актыўным чытачом «Нашай нівы» і сам дасылаў туды вершы, падпісваючыся псеўда­німам «Максім-беларус».

Працаваў у Вільні землямерам. Пасля 1914 г. ідзе ў войска і служыць да 1918 г. Перажывае раненне, хваробу, службу з перапынкамі. У 1918 г. асталяваўся жыць у Смаленску, падтрымаў ініцыятыву адраджэнцаў. У 1919 г. перабіраецца ў Вільню, пачынаецца белапольская акупацыя. Пра­цуе ў газетах.

У 1922 г. арыштаваны за антыдзяржаўную дзейнасць, высланы з забаронай жыць у цэнтры. Жыве ў невялікім гарадку Дзвінску, працуе ў гімназіі, піша літаратурныя творы. У 1923 г. пасля запрашэння беларускай інтэлігенцыі ён прыязджае ў Мінск, а з 1926 г. выкладае ў Горыцкай акадэ­міі гісторыю беларускай літаратуры. У 1928 г. едзе ў Мінск і працуе ў Ін­белкульце.

Пачынаюцца рэпрэсіі 1929 г. У 1931 г. Гарэцкага ссылаюць у Вятку, дзе ён працуе настаўнікам рускай мовы і літаратуры. Пасля вяртаецца ў Смаленскую вобласць, выкладае рускую мову і літаратуру. Яго напаткаў новы арышт, пасля якога сляды таленавітага пісьменніка губляюцца.
Творчасць М. Гарэцкага

Творчасць аўтара варта падзяліць на два асноўныя этапы: дакас­трычніцкі і паслякастрычніцкі. А. Лойка дае наступнае вызначэнне перыя­дызацыі творчасці М. Гарэцкага:

1 этап – 1912 – 1913 гг. (карэспандэнцыі ў газету «Наша ніва»);

2 этап – Віленскі перыяд (1913 – 1914);

3 этап – перыяд імперыялістычнай вайны (1914 – 1917).

Першыя допісы пра студэнцкае жыццё з’явіліся ў «Нашай ніве» ў 1909 г., а вялікія артыкулы – з 1912 г. Першыя апавяданні з’явіліся ў пачат­ку 1913 г., першая кніга выйшла ў 1914 г.

У зборнік увайшло каля дзесяці апавяданняў і абразок «Атрута». У зборніку адлюстраваныя дзве тэмы: тэма народа і інтэлігенцыі, тэма бела­рускага нацыянальнага характару. Можна яшчэ прыгадаць і тэму асэнсаван­ня беларускага мінулага («Лірныя спевы»). Творы ў зборніку аўтабіягра­фічныя, аўтар узнаўляе тыя сітуацыі і калізіі, што былі ў яго жыцці.

Тэму народа і інтэлігенцыі ўздымалі ў паэзіі Я. Колас, Я. Купала, у прозе – Ядвігін Ш. Глыбокае псіхалагічнае ўвасабленне яна мела ў збор­ніку М. Гарэцкага «Рунь». Маладым людзям няма падтрымкі, герой не мо­жа знайсці сябе, яму няма на што абаперціся («У чым яго крыўда», «Род­нае карэнне», «Уласнік»). У творы «У чым яго крыўда» галоўны герой не знаходзіць паразумення з бацькам і каханай; «Рунь» – інтэлігенцыя ім­кнецца да паразумення; «Роднае карэнне» – пераход да раскрыцця беларус­кага характару. Апавяданне «Красаваў язмін» – пра каханне і светаадчу­ванне рамантычна настроенага чалавека. Для герояў М. Гарэцкага свет – гэта таямніца, чалавеку цяжка зразумець тое, што адбываецца. У творах М. Гарэцкага часта можна сустрэць прыём інтраспекцыі – самааналізу ча­лавека. Цэнтр увагі пераносіцца на апісанне чалавечых пачуццяў і ўчын­каў, галоўным фактарам застаецца чалавечая душа.

М. Гарэцкі бярэцца пісаць пра таямнічае («Войт», «Што яно», «Стра­хаццё»). Твор «Лірныя спевы» падобны да твора М. Гогаля «Тарас Буль­ба» – думка пра тое, што беларусы мелі багатае і цікавае мінулае. Самы тра­гічны момант жыцця беларусаў – той, што ў іх няма правадыра, які б ума­цавў іх веру, паказаў шлях да ісціны. Дзеянне ў апавяданні адбываецца ў сярэднявеччы, насельніцтва Магілёўскіх і Гомельскіх зямель змагаецца за незалежнасць з Масквой. Народ просіць княжну Ганну стаць на чале вой­ска, але тая ўцякае з польскім княжычам. Людзі змагаюцца, але церпяць паражэнне – узнімаецца праблема прарока і яго нястачы.

Такім чынам, у зборніку «Рунь» М. Гарэцкі звяртае ўвагу на духоў­нае жыццё чалавека праз цікавасць да ірэальнага, таямнічага. Аўтар ім­кнецца падкрэсліць інтэлектуальнасць народа.
Апавяданні 1914 – 1917 гг.

У дадзены час М. Гарэцкі напісаў шмат апавяданняў рознай тэматы­кі. Твор «Дзёгаць» – сімвалічны, у ім прысутнічае алегарычная дэталь пры­земленасці ўсіх чалавечых мар. «Чарнічка» – тэма жаночага лёсу, асу­джэнне вясковай цемнаты, антычалавечых і маральных нормаў. «Прыся­га», «Хадзяга» – раскрыццё духоўных магчымасцей людзей.

У М. Гарэцкага даволі многа апавяданняў ваеннай тэматыкі: «Літоў­скі хутарок», «На этапе», «Генерал» – пісьменніка цікавіць побыт, шэрыя будні вайскоўцаў і тылу. Праводзіцца думка пра тое, што вайна прывівае чалавеку жорсткасць і недавер. Апавяданне «Літоўскі хутарок» напісана ў форме дзённіка. У ім паказана безабароннасць чалавека перад тварам вай­ны, адкрытым застаецца пытанне пра лёс хутарка. Апавяданне «Рускі» рас­павядае пра пакуты салдата, які забіў ворага – такога ж чалавека, як і ён сам (робіцца перанос чалавечых пакут на вобраз Радзімы). У творах «На этапе», «Зніба сэрца» прысутнічае супрацьпастаўленне тылу і ваенных дзе­янняў.
Аповесці М. Гарэцкага

У 1914 – 1915 гг. напісана аповесць «На імперыялістычнай вайне», якая стваралася ў перапынку паміж баямі. Па форме аповесць нагадвае за­піскі-дзённік, блізкія да мемуарнага жанру. Аповесць побач з іншымі тво­рамі дадзенага жанру ўваходзіць у так званы «вялікі эпас» М. Гарэцкага. Гэтыя творы, паасобку ўяўляючы самастойнае цэлае, успрымаюцца як част­ка вялікага эпічнага палатна, якое аўтар хацеў разгарнуць у кнізе, што рых­тавлася ім у 1928 г. да друку. Характэрна, што ва ўсіх аповесцях, за выклю­чэннем «Ціхай плыні», адзін і той жа герой – Лявон Задума, вобраз якога мае аўтабіяграфічную аснову. У творах узнаўляюцца паслядоўныя этапы эва­люцыі Задумы: у перыяд вучобы ў вучылішчы («У чым яго крыўда?»), у час працы землеўкладальнікам («Меланхолія»), у час знаходжання ў войску і на фронце («На імперыялістычнай вайне»).

М. Гарэцкі выкарыстаў у першай аповесці сюжэт сваіх дарэвалюцый­ных апавяданняў («У лазні», «У чым яго крыўда?»), але істотна іх пераа­сэнсаваў. Аўтар не набліжае сябе да героя, але логікай развіцця сюжэту, аб’ектывавана-апавядальнай формай выкладу падкрэслівае адрозненне по­глядаў на прычыны цяжкага становішча сялянства. Раскрыццё глыбінных сацыяльных вытокаў «крыўды» героя і складае ідэйны змест твора. У адпа­веднасці з новай задумай змяніўся і ўвесь эмацыянальна-стылёвы лад апо­весці, яе танальнасць. У творы прысутнічае паглыбленае адлюстраванне народнага жыцця як асноўнай тэндэнцыі ідэйна-творчага развіцця М. Га­рэцкага-пісьменніка і ўсёй літаратуры 1920-х гг.

Аповесць «Меланхолія» (1916 – 1921) характарызуецца далейшым пра­грэсам Гарэцкага-аўтара ў майстэрстве псіхалагічнага аналізу. Пісьменнік паглыбляе вобраз Лявона Задумы. Расчараваны герой хоча пайсці з жыцця, але пад уплывам нечаканай сустрэчы з людзьмі, што прадстаўлялі прыгне­чанае сялянства, Лявон усведамляе бессэнсоўнасць свайго рашэння. Нягле­дзячы на назву – гэта глыбока аптымістычны твор, пафас якога заключаец­ца ў фінале, малюнках сялянскага жыцця, апісаннях прыроды, успамінаў героя пра дзяцінства. У гэтых сцэнах і раскрываецца аўтарская ідэйная па­зіцыя, яго жыццесцвярджальная філасофія, яго вера ў будучыню.

Аповесць «Ціхая плынь» (1918) паводле думкі крытыкаў належыць да найбольш дасканалых твораў аўтара. Пісьменнік пры адлюстраванні са­цыяльнай рэчаіснасці, пры раскрыцці характараў і аналізе ўнутранага свету чалавека зыходзіў з прынцыпаў усвядомленага гістарызму. Біяграфія геро­яў не проста раскрываецца на шырокім грамадскім фоне, а быццам вырас­тае з канкрэтных сацыяльных умоў.

Першая частка «Забыты край» – гэта не проста гісторыка-этнаграфіч­ны экскурс у мінулае, а імкненне раскрыць гістарычныя карані таго стано­вішча, у якім апынулася беларуская вёска (галеча, прыгнёт, цемра). Сацы­яльны лад, на думку аўтара, – аснова ўсіх пакут. Глыбокі аналіз сацыяль­най рэчаіснасці ў спалучэнні з аналізам унутранага свету герояў і складае асаблівасць дадзенай аповесці.

У дакументальна-мастацкай кнізе «На імперыялістычнай вайне. За­піскі салдата» (1914 – 1915, 1919) асноўнай ідэяй з’яўляецца асуджэнне ан­тынароднай, несправядлівай вайны. Вайна з пункта погляду шэраговага ўдзельніка, без ідэалізацыі – вось галоўная заслуга ў выяве вайны, бо такая сфера дзейнасці ў беларускай прозе была новай, эстэтычна не асвоенай. У гэтым заключаецца наватарства М. Гарэцкага. Вера ў чалавека і яго высо­кае прызначэнне раскрываецца праз свабоднае чаргаванне малюнкаў і глы­бокіх роздумаў мастака.