Notatka historyczna

OD3raSAMO)I10M fllYIMOJ

JEZUICI W WOŁKOWYSKU

NOTATKA HISTORYCZNA

Magna egerunt, qui ante nos fuerunt.

SŁOWO WSTĘPNE.

Wólkowysk nad rzeczką Wolkowyją, niedaleko od ujścia jej do Rosi (dopływ Niemna), jak wiadomo, jest bardzo starożytna osadą, znaną już w XII w., a może nawet i wcześniej. Napad Tatarów w 1224 r. zniszczył Wołkowysk, należący do jakiegoś księcia ruskiego, a przedtem tu gospodarowali nieraz Jadź-wingowie; ślady ich niektórzy znajdują w pewnych hydrograficznych nazwach tamtejszych, np. Zelwa, Szczara, Żyżma, Kotra, Dytwa etc. *). W połowie XIII stulecia zdobyli te ziemie Litwini, ale rządy książąt ruskich jeszcze tu wracały. Nakoniec Men-dog odzyskał znowu Wołkowysk i odtąd zaczyna się tu panowanie litewskie. Za czasów Jagiełły (wy­prawa posłów do Krakowa, przyjęcie poselstwa pol­skiego itd.) i Witolda (fundacya świątyni chrześci­jańskiej, napad na miasto krzyżacki i rzeź przez nich tu sprawiona) bywał Wólkowysk widownią faktów,

*) cf. Barsov, Oćerki rus. istor. geografii, Warszawa 1885,

1 o r.

mających dziejowe znaczenie i doniosłość. Była to królewszczyzna, starostwo potem grodowe, mająca ogromne obszary, rozdawane hojnie przez Jagiellonów różnym kniaziom i panom, skąd się uformowały z cza­sem ich fortuny i posiadłości bardzo wielkie. Tak np. otrzymał tu ziemie i dworzyszcza kniaź Iwan Hliński na początku XVI w. i inni z tego rodu¹); potem osiedlili się kniaziowie Połubicńscy; mieli tu swoje ma­jętności Kuczkowie, Kłoczkowie, Hlebowiczc, Bakowie, Drozdczowie i wielu innych. Z początku Wołkowysk ze swoim powiatem należał do województwa trockiego, a gdy utworzono województwo nowogródzkie, to przy­łączono do niego powiat wołkowyski, który aż do końca istnienia Rzeczypospolitej należał zawsze do tego województwa, stanowiąc z niem nierozdziclną całość.

Rozporządzenie to zrobiono przy końcu grudnia

1795. 
      roku. Jednakże taki stan rzeczy trwał rok
      tylko: cesarz Paweł wydał ukaz, także w grudniu
      
1796. 
      roku, aby te dwie gubernie połączyć w jedną,
      

a dopiero Aleksander I w 1801 r. (właściwie w 1802) rozdzielił' to tcrytoryum znowu na dwie gubernie — wileńską i grodzieńską, zostawiając im nazwę litew­skich. Odtąd powiat wołkowyski zawsze już zostawał w gubcrnii grodzieńskiej, chociaż granice jej jeszcze się zmieniały potem.

Rok 1831 uczynił w Wołkowyskiem, jak i gdzie-indziej, wielkie szczerby: skonfiskowano ogromny ma­jątek Swisłocki Tyszkiewiczowi, Zelwa Sapieżyńska uległa takimże losom, a nadto były zabrane wtedy inne jeszcze posiadłości dawnych tego powiatu miesz­kańców...

Jeszcze gorsze zniszczenia dokonały się po r. 1863: mnóstwo majątków znowu skonfiskowano, a oprócz tego jedenastu obywatelom kazano w 1865 roku przymusowo sprzedać dobra w przeciągu dwóch lat koniecznie, co ich narażało na ruinę zupełną.

Podajemy tu spis tych posiadłości¹):

1. 
   Majątek K o n n a, W ł a d y s ł a w a Tarasie-
   wicz<'i, wynosił około włók 23 ^a), w liczbie których
   było lasu 5 włók, a karczma przynosiła rocznego
   dochodu 120 rubli sr.; młyn i ogród — 110 rubli sr.
   
2. 
   Majątek J ó z e f p o l i Z e l z i n, A d a m a B y-
   c ho w ca, w obu liczono ziemi włók 148, w tcm lasu
   włok prawic 67, nic uwzględniając krzaków; młyn
   przynosił 400 rubli rocznie.
   

3. 
   Majątek O l es i n, Aleksandra S tanki e-
   wicza, mający ziemi włok 2^:/₂.
   
4. 
   Majątek Lasowszczyzna, Juliana Mal-
   kiewicza, posiadający ziemi około 38 włók (lasu
   w tem z górą włok 10); karczma przynosiła 50 rb.,
   młyn 45, cegielnia 30 rb.
   
5. 
   Majątek Groclżck, Mikołaja Klima-
   szewskiego, w nim ziemi prawie 2 o włók, w tcm
   lasu około 12 włók, z karczmy dochodu 30 rubli.
   
6. 
   Majątek Moczulna, Józefa Pachnie w-
   skiego, ziemi włok 67₄.
   
7. 
   Majątek M o c n i a k, J a n a J e l s k i e g o, ziemi
   włók u8'Y₂, lasu w tem włók 66¹/,,; z karczmy do­
   chodu 25 rubli.
   

9) Majątek W c r e j k i, Aleksandra B i s p i n k a,

i o. Majątek J' a t w i e s k, Ignacego L a s k o w-s kić go, ziemi prawic włók 112, lasu w tcm 77, z go­rzelni 300 rb., z dwu karczm 60, z młyna 65, z fa­bryki terpentyny 500 rubli dochodu.

11) Cześć majątku J u r g o w o Leona W i e r-ciń skiego; ten posiadał lasu włók dwie, ziemi or­nej 5, oprócz tego pod sadybą, sianożcciami, wodami, wygonami i nieużytkami było około włóki ').

^!) Włościańska ziemia orna różnie przytem oceniana była: maximnm za dziesięcino 1.8 rubli l O kop. w Paccwiczach; w Koń-

To też po roku 1863 wygląd powiatu wołko-wyskiego zupełnie się przeistoczył: napływowi posia­dacze ziemi, darowanej lub za bezcen nabytej, nie mieli żadnego do niej przywiązania, miejscowych pa­miątek cenić nie umieli, przeszłości nie rozumieli; dawni obywatele musieli tłumnie opuszczać zagrody ojczyste, niszczone przez przybyszów niemiłosiernie, tak że teraz są gminy w tym powiecie, w których niema ani jednego z dawniejszych, prastarych wła­ścicieli ziemskich, naszych ziomków *).

Nic też dziwnego, że wspomnienia przeszłości, pamiątki lat minionych powoli się zacierają, pamięć o nich ginie, niknie w zupełności; dlatego wydało się nam potrzebą uzasadnioną wyrwać z zapomnienia przeszłość powiatu wołkowyskiego; ratować jeszcze, co można od zagłady, aby pokoleniom następnym przechować to z tej przeszłości, o czem jeszcze sami wiemy i pamiętamy.

Autor tej pracy najbardziej sam czuje i wie naj­lepiej, ile jest w niej niedokładności, a nawet braków znacznych; ucieszy się on z całego serca, jeżeli ktoś inny lepiej i umiejętniej, a także obszerniej przedstawić potrafi tę przeszłość drogą dla nas wszystkich.

Niechby te słabe strony jego pracy prędko kogoś szczęśliwszego, a nawet może powołańszego, zachę­ciły do nowego, większego studyum w tym zakresie...

nej 17 r. 50 k., a w innych dobrach 10 r. do 13 i k. 33. Dziesię­cina =1.092 hektr. franc., albo 4.279 mor. pruskim.

Początki fundacyi.

Słownik geograficzny utrzymuje, że fundatorem siedziby jezuickiej w Wolkowysku w 1598 roku był jakiś Oskierko, a O. Wall T. J. także zaznacza tenże rok ^T), jako początek istnienia tam Towarzystwa Je­zusowego, twierdząc: «Volkovysccnsis missio in Woł-kowysk, oppido Lituaniae dioec. Yilnensis, 1598—1773, pertincbat ad coli. Grodn., postea (ab an. 1742) ad resid. Slonimensem». Tymczasem wcale nie wia­domo, skądinąd, aby w XVI w., a nawet w XVII stuleciu, byli Jezuici w Wolkowysku. Dopiero w po­łowie XVIII w. napewno wiemy o ich się tam osie­dleniu.

Historyk tego Zakonu, O. Załęski, tak o tem mówi²):

Miasteczko, jak i poAviat wołkowyski cały, któ­rego ludność rozrzucona po lasach, uboga, opuszczona, miesiącami całymi, bodaj czy nie latami, nie widziała

') Catalogus Domorum Societatisjesu in Polonia, 1564—1899, Cracoviae, 1898, p. 75.

— 10 —

*) Dowiadujemy sic, o tem z dokumentów, o których niżej będzie mowa.

11

1744 i 1746 dokumenty¹) różne wołkowyskie o tem nam wspominają.

P. Joseph -S t a n i s I a w s k i, Missionarius ²), P. J o s e p h Stefański, Mis., Conf. 2 duś ³), P. Lucas Strosza, Mis., Conf. i mus⁴) P. M i c h a e l R u s z k o w s k i, Mis.⁵). O. P. Piskowski, prof. 4 votorum, umarł nawet w Wołkowysku d. 12 lutego 1767 roku.

Catalogus Person arum 1767—1768 notuje dwóch tylko Jezuitów w Wołkowysku:

O. Andrzeja Wicherta, jako przełożonego i misyonarza °) i.O. Adama Rakowskiego, dru-

*) Na podstawie tych dokumentów.

*) J. Stanisławskł ur. 10 marca 1717, wstąpił do Zakonu 1735, śluby uczynił 1753.

12

gicgo misyonarza*), a w r. 1769 na 1770 więcej ich było:

O.Jan S t ud cni, Misyonarz ^i!) (an. i), O. Józef S m y k o w s k i, Misyonarz '^l) (an, 13), Koadjutor Kaź m. Balikowski, Pracf. Faml. et. Praed⁵) (an i).

Pomiędzy r. 1770—1771 P. Andrcas Wicher t miss. primus, P. Joscphus Są wieki et Jose-phus Smykowski, missionarii i jeden braciszek. Od-r. 1773:

P. Ad. Kłokocki, super/), P. Martinus Ihnatowicz, P. A n dr e as Skin d e r, missionarii i tenże braciszek, Kazimierz Balikowski. W osta­tnich czasach zapewne tu była już rezydencya.

*) A. Rakowski ur 18 grudnia 1711, do nowicyatu przy­jęty 1739, śluby uczynił 1753.

²) J. Bouffał ur. 23 maja 1721, do nowicyatu wstąpił 1738,
śluby wykonał 1756.

³) Studeni ur. 25 września 1739, do Zakonu wstąpił 1756,
ślubów jeszcze nie składał.

*) J. Smykowski ur. 19 marca 1723, do Zakonu przyjęty 1739, śluby uczynił 1756.

— 13 —

Z początku Jezuici tutejsi zajęci byli pracami misyonarskicmi, a więc katechizacyą, oświecaniem ludu, słuchaniem spowiedzi, udzielaniem sakramentów ctc., pomagali przeto duchowieństwu świeckiemu, przy którego kościele naprzód osiedli, ale z czasem po­starali się o własną świątynię, do budowania której wziął się rektor słonimski, O. Kazimierz S tan­ki c wic z, w 1753 r.¹) i we dwa lata później pobe-nedykowany kościół otwarty został, a konsekracya jego nastąpiła dopiero w 1757 przez biskupa wileń­skiego, M. Jana Zienkowieża; kościół ten był pod wezwaniem Sanctissimi Redcmptoris. Solenne na­bożeństwa, gorliwość Jezuitów, jak wszędzie, przy­ciągały do siebie ludność miejscową, garnącą się chętnie także do pobożnych Zakonników w Wołko-wysku, to też do końca swego pobytu OO. Jezuici wołkowyscy jednakowo, szczerze i serdecznie praco­wali w Winnicy Pańskiej, oddając się całą duszą działalności misyjnej.

Ale oprócz tego zajęci oni byli nauczaniem w swo­jej szkole, o której bardzo mało mamy wiadomości

(ostatnim), a po kasacie Zakonu proboszczem narewskim, w Ró-żanncj, w Wysokiem Litewskiem, sprawując przytem inne go­dności duchowne. W r. 1798 otrzymał sakrę biskupią; był ka­walerem orderu św. Anny T stopnia. Uposażył 2 altarye w Wy­sokiem Lit., zapisawszy na nie 1500 rs., szkółkę parafialną opatrzył, w Różannej ufundował także szkółkę, (cf. Dzieje Dobrcz. 1823, t. VI).

*) Z notatek O. Załoskiero T. T.

14

i nawet z pewnością nie wiemy, jak długo tam ona istniała, jak była liczna L. Znajdowała się tam infima i klasa gramatyki ze składnią naturalnie.

Posiadłości Jezuitów wołkowyskich.

O. Wall, w wyżej cytowanej pracy, takie wyli­cza dobra Jezuitów wołkowyskich: Modziejki seu Modzieiszki, pracdium domicilii Wołkowysccnsis anno

*) Na podstawie dokumentów, o których wspomnimy potem. ²) Z notatek O. Zał<7skier,^ro.

i74²—^Z743J Dunikówka (Duminonówka?) prae-dium, emptum anno 1754; Kropiwnica, praedium aba. 1736. O nich także wspomina O. Załęski. W Kro­pi w n i c y ^J) miał swoją schedę O. Jerzy Linowski, fundator misyi 'wołkowyskiej; otóż tę swoją część i resztę tej wsi, spłaciwszy krewnych za 14.000 złp., zapisał na rzecz owej misyi. Modziejki dostały się przez Jezuitę także, O. Fr. Grzymale i krewnego jego O. Jana Daukszę ²).

Nadto mieli Jezuici wołkowyscy jeszcze różne place, nieruchome posiadłości jużto w samem mieście Wołkowysku, jużto [niedaleko od miasta; pochodziły one z zapisów różnych osób, a niektóre były kupione przez nich samych ³).

Wiadomość o nabytych i otrzymanych placach w Wołko­wysku czerpiemy z kopij z inwentarza lustratorskiego, sporzą­dzonego w 1773 r. d. 20 listopada, który się znajdował w Uni­wersytecie Wileńskim; kopie te poświadczone przez Józefa Lc-wandowskicgo, archiwaryusza funduszu edukacyjnego ; z tych dokumentów, — w przypisach będą podane in extenso, — do­wiedzieliśmy się o niektórych przełożonych jezuickich w Wołko­wysku, o czcm było wyżej.

— i6 —

I tak w 1740 roku, dnia 8 maja sprzedał Je­zuitom pół placu swego za 32 złp., Dominik O su­cho wski, prezbiter w Rosi, ritus unito-graeci.

W r. 1746 dnia 26 kwietnia (aktykowany w ma-gdeburgii wołkowyskiej w roku następnym dnia 26 czerwca) Antoni O r z e s z k o i Jan M a r c i s z c-Avski sprzedali dwa swoje place »sadzibne z sobą graniczące z ogrodami« Jezuitom wołkowyskim.

Dnia 5 maja 1747 roku (aktykowany 1750 cl. 11 grudnia) F l o r y a n S t r a w i ń s k i podkomorzy starodubowski, darował na rzecz misy i wołkowyskiej trzy place w mieście »z ogrodami, gruntami, sianożę-ciami i budowaniem na tych placach«.

Dnia 5 października 1748 roku (alokowano 1754 roku d n ia. 2 7 marca) A u g u s t y n S i c m i o -n o wieź, burmistrz wolkowyski, sprzedał plac Pa-wliczowskim zwany za 40 zip.

1750 roku dnia 4 grudnia (do akt wniesiono w r. 1751 dnia 12 lutego) małżonkowie, Józef Ka-czanowski i Katarzyna z Sienicńskich, wojscy woł-kowyscy, zapisali plac w mieście, oraz 4.000 złp., lo­kowanych u Strawińskich, sędziostwa grodzkich smo­leńskich, na folwarku ich, Ilkiewiczach, w powiecie wolkowyskim.

1752 roku d. 7 lipca (aktykowano 1753 dn. 7 lutego) Antoni Szyszmanowicz i synowcowic jego, Jan, Jakób, Dominik, darowali plac w mieście.

Oprócz tego w 1753 roku d. 19 kwietnia (akty-kowano w ziemstwie slonimskiem 1755 r. d. 8 pa­ździernika) bracia Czartoszewscy, Władysław i Jan, darowali trzy części placów swoich, graniczą­cych z posiadłościami Jezuitów.

W r. 1756 dnia 23 października Adam i Ma­teusz R ó ż a ń s c y, obywatele wołkowyscy, sprze­dali misyi w Wołkowysku plac »sadzibny« za 50 zł. polskich.

W r. 1759 w styczniu Agata z Cydzików i Jó­zef, małżonkowie Lantowiccy-Czartoszewscy, i Bogu­miła Czartoszewska, siostra Józefa, darowali cztery place w Wołkowysku.

Dnia 14 stycznia 1760 r. J a n i Monika z Z i e-1 i ń s k i c h H o r a i n o w i e, podkomorstwo wileńscy, darowali plac miejski, Ordyńcowskim zwany, na po­trzeby misyi Jezuitów wołkowyskich.

Nakoniec dnia 2 o stycznia 17 64 roku (w tymże roku i miesiącu do akt w magdeburgii wołkowyskiej zapisany) Michał i Franciszek Szuszczewi-czowie darowali część placu swego »sadzibnego«, oznaczając ściśle granice tego terytoryum.

Nadto posiadali jeszcze Jezuici folwark Karszczy-zną zwany. O. Wall w swojej pracy wymienia to »praedium«, ale nie oznacza do jakiej siedziby jezui­ckiej należało; że to była posiadłość Jezuitów wołko­wyskich, zapewne tuż pod miastem, dowiadujemy się ze »spccyfikacyi« placów w Wołkowysku, o czem niżej. Słownik geograficzny nie zna tej miejscowości.

»Kościół drewniany, nowy z dwiema wieżami dużemi przy faciacie kościoła, a trzecią małą kopułką supra primam navium stojącemi, gontami pokryty etc. Wychodząc z tego kościoła kruchtą na cmentarz, po lewej ręce stoi dzwonnica o dwóch piętrach nowa etc. W koło kościoła i dzwonnicy parkan murowany z fi­larami obwiedziony; od ziemi do połowy mur, od po­łowy zaś, między filarami do góry, z drzewa piło­wanego robiony; w tym parkanie od klasztoru na cmentarz idąc, furtka na zawiasach etc.

Parkan koło klasztoru stary, z drzewa w szuła (sic) zarzucanego, w którym od ulicy, między kla­sztorem i kościołem idącej, jest furta drewniana, ad normam bramy zrobiona, gontami pokryta; drzwi do niej na zawiasach z zamkiem wewnętrznym do­brym i mocnym mająca, na dziedziniec klasztorny wejście czyniąca; na tym dziedzińcu stoi klasztor murowany, gontami pobity, z końca jednego na ku-rytarz wejście mający; drzwi od podwórza na kury-tarz podwójne etc. Obok tego klasztoru murowanego, stoi klasztor stary drewniany gontami pobity, w któ­rym pierwsza izba z dwiema komorami etc. Na tymże dziedzińcu w tyle klasztoru murowanego stoi kuźnia

*) Opisy te wzięte także z inwentarza lustratorskiego z r. 1793 d. 9 listopada; podajemy je dosłownie ze zmiany tylko pisowni. Widocznie te opisy w kopii są skrócone, kopia zaś znaj­duje się w Muzeum XX. Czartoryskich.

z piekarnią pod jednym dachem dranicami pokryte etc. Dalej stoi spichlerz nowy o dwóch kondygnacyach z gankiem etc. Na drugim dziedzińcu wrota od ulicy Wileńskiej podwójne na biegunach z kunicą żelazną dla przymykania drąga. Na tymto dziedzińcu studnia z kamieni murowana z pompą tracicami ogrodzona i gontami pokryta; za tą pompą stoi browar do­bry gontami pokryty, do którego sieni, wchodząc z podwórza drzwi podwójne etc. Za tym browarem wołownik dranicami pokryty etc. Za tym wołowni-kiem w jednej linii stajnie i wozownia pod jednym dachem w części gontami i słomą pokryte etc.

Specyfikacja placów.

i-mo. Kawał placu directe od miasta dany, na którym dopiero (czytaj teraz) kościół existit.

2-do. Od Ordyńców K acz ano wskich, Czar-toszewskich, Jodkiewiczów placów kilka, na których klasztor, zabudowania dalsze i ogrody kla­sztorne są sytuowane.

3-tio. Place od Różariskich, Chłuszewi-czów (sic), Orzeszki i Marciszewskiego po części są pod cmentarzem, po części podle kościoła inutiliter leżą dla oddalenia budynków od kościoła względem niebezpieczeństwa ognia, a po części w ogro­dzie niezabudowane na czynsz puszczone, z którego na rok czynszu płaci się do klasztoru złp. 9 groszy 10.

4-to. Plac od Siemionowicza, na którym mieszka juryzdyczanin Czarnecki; nic nie płaci, tylko po dniu jednym w tygodniu służy pieszą robocizną.

5-to. Plac od WP. Zublcwiczów libertowany do

—-20

folwarku Karszczyzny należący, na którym mieszka dwóch gospodarzy: jeden Szymon Poleszuk, drugi Chwedor Piotrowicz, którzy takoż nic nie płacą, tylko w każdym tygodniu po dniu pieszo służą.

' 6-to. Place od WP. S t r a w i ń s k i c h libertowane, na których stała karczma, intraty rocznej czyniąca złotych 70; item na tych placach mieszkał cyrulik, który płacił złotych 50; item mieszkał organista, który nic nie płacił, ex quo posługę kościołowi czynił.

(Któreto domy i karczma w jesieni 1773 r. po-gorzały i teraz te miejsca pustują).

Item na tymże placu jest dom od pożaru pozo­stały, w, którym mieszka Jan Karpowicz, służąc po dniu w każdym tygodniu pieszo.

7-mo. Zaścianek przy ulicy Krzemienickiej od Orzeszki Księżom Misyonarzom sprzedany bez mie­szkania, pod prawo miejskie podpadający, który to za­ścianek był przydawany szynkarzom do karczmy.

8-vo. Zaścianek na tejże ulicy od Antoniego W r ó b l c w s k i c g o tymże Misyonarzom prawem za-stawncm w zip. 32 inwadyowany, niezabudowany, prawu miejskiemu podpadający, który z klasztoru był zarabiany.

9-110. Przy ulicy Lisiej od Jerzego A s t a p o-wicza klin sprzedany XX. Misyonarzom, na którym mieszka Maciej S u s z c z c w i c z, własne swoje ma­jący zabudowania, do przeniesienia na drugi plac jemu wolne, z którego dotąd służył na rok dni dwa­dzieścia sześć«.

Z załączonych tu dokumentów na zapisy różne i kupna placów w Wołkowysku przez Jezuitów widać,