Ганна Старыковіч Шукаючы — знойдзеш

Жах, радасць, туга накінуліся на маленькае сэрца Кастуся і пачалі цягнуць у розныя бакі. А сам ён стаяў і глядзеў на дрэва. Ёсць толькі адзін шанц сысці адсюль і пражыць сваё жыццё. Ён можа вярнуцца толькі сёння.

Калі ён зайшоў у дом, ксёндз Мечыслаў і ксёндз Павел ужо ўсталі, паспелі паснедаць і цяпер пілі гарбату.

– Куды ты хадзіў? – спытаў ксёндз Павел.

Ён спадзяваўся, што хлопчык хадзіў паглядзець на касцёл.

– Я хадзіў да дубу. Цяпер ён выглядае так, як раней, і я магу адпраўляцца дадому.

Ксёндз Мечыслаў не пытаўся, моўчкі назіраў, як ксёндз Павел устаў, моцна абняў Косціка за плечы і даволі доўга трымаў. Потым сатварыў над ім знак крыжа, зноў сеў за стол. Потым сказаў:

– Збірай рэчы.

– Мне няма чаго збіраць, – сказаў Косцік. – Тут усё не маё. Я толькі хацеў бы развітацца з сябрамі.

Потым выйшаў і накіраваўся ў вёску.

Спачатку ён зайшоў вядома ж да Сяргея.

– Бывай, сябра, нарэшце адбылося тое, што павінна было адбыцца ўжо даўно. Не сумуй.

– Мы ж пабачымся, калі ты вернешся да сябе? Я, вядома, буду тваім дзедам, але, спадзяюся, згадаю пра тое, што здарылася ў дзяцінстве.

– Вядома, узгадаеш, – сказаў Косцік. – Я бы вельмі хацеў развітацца з Антоніем, толькі не ведаю, як яму растлумачыць.

– А так і скажы, усё роўна нічога не змяніць. А я яму пазней раскажу ўсе падрабязнасці.

Так разам яны пайшлі да Антонія, потым ўтрох пайшлі ў Куль развітвацца з Машай. Яна плакала, потым усміхалася і пастаянна абдымала Косціка. Сяргей нахмурыўся, але трываў. Нават тады, калі пасля іх сыходу Маша доўга стаяла каля акна і махала ўслед.

Каля шасці вечара Косцік, Сяргей і Антоні апошні раз увайшлі ў дом ксяндза Паўла. Ксёндз Мечыслаў ужо ад’ехаў, а ксёндз Павел чакаў хлопчыкаў каля парога.

– Пойдзем са мной, – сказаў ён Косціку, і, узяўшы за руку, правёў у свой пакой і зачыніў дзверы. Там ён даў хлопчыку ў руку маленькі абразок, перахрысціў і дадаў:

– Няхай Гасподзь захоўвае цябе. Ты выдатны хлопец. Усё ў цябе будзе добра.

– Я абавязкова знайду вас.

– Абавязкова, – адказаў ксёндз Павал і адчыніў дзверы. – Ідзі. Бацькі зачакаліся.

Маўклівай працэсіяй, як ужо не раз за гэтыя месяцы, хлопчыкі і ксёндз накіраваліся да дуба. Яны ціха ішлі па духмяным полі. Дзесьці далёка мычалі каровы, з вёскі даносіліся гукі скрыпкі і смех. І Косцік з усім гэтым развітваўся. Каб праз некалькі хвілін сустрэць зноў. Толькі ўжо без сяброў.

Каля самага дуба Косцік спыніўся і па чарзе абняў Сяргея, Антонія і ксяндза Паўла. Ну вось і ўсё. Пара дадому. Наглядзеўся ўжо. Калі ён пройдзе скрозь дуб, іх больш не будзе нікога ў жывых. Толькі бабуля. Ды і то – столькі часу прайшло. “Можа, я больш не пабачу яе”, – падумаў Косцік. Хопіць адцягваць непазбежнае.

– Бывайце, – ціха сказаў Кастусь і ступіў у расколіну дрэва.

12

У канцы дваццатага стагоддзя стаяў задушлівы вечар. Пахла травой, каровамі, лесам – прыблізна так жа, як і там. Толькі было нашмат цяплей. Косцік правёў па дрэве рукой. Усё, назад дарогі няма. Яго сябры цяпер памерлі, і ксёндз, хутчэй за ўсё, таксама. Хай ён і аддаў касцёл, аднак усё роўна ад лёсу не схаваешся. Яшчэ балюча усведамляліся тое, што ён не ведае яго лёсу. Магчыма, яго куды-небудзь саслалі. А Косцік тут, у бяспецы. За паўгода столькі пабачыў на сваім шляху! Цяпер трэба будзе нешта тлумачыць бацькам.

Ён выйшаў з леса і хацеў накіравацца ў вёску, але вырашыў паглядзець на касцёл. Так і застыў здзіўлены. Палова алеі была на месцы, а за ёй ўзвышаўся касцёл. З забітым дошкамі ўваходам, але з цэлым дахам. Няўжо ён паўплываў на ход гісторыі? Немагчыма! А прайсці скрозь дуб і апынуцца ў мінулым – магчыма?

Косцік перадумаў і пайшоў да касцёла. Ён выдатна ўсведамляў, што пасля з’яўлення дома бацькі будуць за ім вельмі сур’ёзна даглядаць і наўрад ці першы час кудысьці адпусцяць.

Шыбаў у касцёле не было, крыжоў таксама. Усе сведчыла аб тым, што ксяндза тут няма, мабыць, нават не прыязджае. Змянілася мінулае, а за ім перамянілася і сучаснасць. Косцік паглядзеў направа – ні сада, ні дома. Гэта значыць, са святаром Паўлам Юрскім ўсё ж штосьці адбылося, раз каменя на камені не засталося. Што ж, калі змянілася будучыня, тады хутчэй дадому. Можа быць, не памёр дзед. І сусед Костка!

“Стоп. А можа у яго наогул іншыя бацькі? І нікога яны не гублялі?” Вось тут Косціку стала страшна. Ён не пайшоў, а пабег дадому. Вырашыў не паказвацца на вуліцы, а прабрацца агародамі. Можа быць, пашанцуе, і ніхто яго не заўважыць.

Усе практычна так і здарылася. Толькі вось суседка баба Каця заўважыла хлопчыка, ды не разабралася, хто гэта такі. Дабраўшыся да сарая, Косцік з палёгкай уздыхнуў – тата ў яго той жа, рамантуе веранду, стаіць да яго спінай. А мама? А вось і яна, выйшла з лазні. Тая ж, родная!

Ды як закрычыць:

– Пеця, Косцік знайшоўся!

А сама ўжо бяжыць да сына. Абхапіла яго рукамі, прынялася цалаваць у шчокі, у валасы, потым спынілася і паглядзела ў вочы, моцна сціскаючы твар у руках, як у цісках???.

– Ты дзе быў?

– Па той бок дуба, – толькі і адказаў хлопчык.

У гэты час падышоў бацька, і маці адпусціла рукі.

– Ён кажа, што быў па той бок дуба.

– Гэта як? – спытаў тата.

Косцік не адказаў, а на пытанне задаў сваё пытанне:

– Як бабуля?

– Дрэнна. Пасля таго, як ты знік, у яе здарыўся інфаркт. Зараз яна ўжо ходзіць паціху. Пакуль толькі па дому. Але сюды ні за што не хоча пераязджаць.

– А ці можна мне да яе схадзіць?

– Толькі пасля таго, як усё растлумачыш, – строга сказаў бацька.

Селі на кухні, і Косцік стаў расказваць. Часта маўчаў, штосьці ўспамінаў, а потым дадаваў у свой аповед. Бацькі яго не перапынялі, бачылі, што з сынам робіцца штосьці дзіўнае, што ён як бы не ў сабе.

Пасля таго, як ён скончыў, тата сказаў:

– Гэта ўсё вельмі добра і цікава, вось толькі касцёл ніколі не стаяў у руінах, а ў дубе не было ніякай шчыліны. І падлогі ты ніякай ніколі не расчышчаў, у гэтым няма патрэбы – касцёл і так зачынены, дах цэлы, так што ніякія дрэвы там расці не могуць. Ты ўсё больш па могілках блукаў, а потым знік. І ніякіх слядоў.

Мама кранула мужа за плячо і звярнулася да сына, мяккім такім, спакойным голасам:

– Дык ты лічыш, сынок, што паўгода пажыў ў Кавальчуках, толькі шэсцьдзесят гадоў таму, сябраваў са сваім дзедам?

– Так, а бабуля Маша была ў мяне закахана і нават пацалавала аднойчы. Нават добра, што я змог вярнуцца, а то невядома як яшчэ магло павярнуцца ў будучыні.

Бацькі маўчалі. Яны не ведалі, што сказаць. З аднаго боку радасць – сын вярнуўся. З другога боку дзіця відавочна не ў сабе і нясе нейкія небыліцы.

Косцік сам парушыў цішыню:

– А ці можна мне да бабулі схадзіць?

– Схадзі, толькі я з табой, – сказала мама.

Усё адбылося так, як ён і думаў. Яны нічога не разумеюць і, мяркуючы па ўсім, не зразумеюць, а мама да таго ж цяпер не адпусціць яго ад сябе ні на крок.

– Добра. – нарэшце адказаў Косця.

У бабуліным доме было цёмна. Шторкі на вокнах занавешаны, а яна ляжыць адна ў паўцемры і слухае радыё.

– Ты тут пакуль пастой, а я пайду ёй сама скажу, а то калі бедную напалохаць, не дай Бог яшчэ адзін інфаркт будзе.

Косцік кіўнуў і зноў задумаўся. Раней яму ніколі не прыходзіла ў галаву думка: чаму бабуля жыве у суседнім доме і кліча яго сваім. Бо тата з мамай жывуць у тым жа, дзе ён бачыў сваіх продкаў…

– Заходзь, –шапнула з-за дзвярэй мама.

– Кастусь! – тут жа пачуўся слабы, але поўны радасці бабулін голас. – І дзе ж ты, сонейка, прападаў? Мы тут з ног збіліся, пакуль цябе шукалі. Я дык – дакладна.

Косцік бездапаможна паглядзеў на маму, тая шапнула яму: «ездзіў у манастыр». Аднымі вуснамі, але ён усё зразумеў.

– У манастыр, бабуля, з’язджаў. Душа паклікала.

– Манастыр – гэта добра. Толькі што ж ты нас не папярэдзіў?

Яна ўжо прыўзнялася і цяпер сядзела, абапіраючыся на падушкі. Косцік апусціўся на стул побач з ёй.

– А вы б мяне не адпусцілі, – адказаў Косцік.

Потым падумаў і дадаў:

– Я вось што хацеў спытаць, бабуля. А ці працаваў ў касцёле калі-небудзь ксёндз Павел?

– Так, Кастусь, я тады яшчэ зусім дзіцем была. Касцёл у яго адабралі, а ён…

Тут бабуля, бы знарок, закашлялася, а Косцік ледзь не ўскрыкнуў – такое было яго напружанне і страх пачуць пра хуткую смерць ксяндза.

– А ён паехаў на Захад Беларусі, а там ужо не ведаю. Мая мама тады гэтае бюро з яго дома забрала, таму што камуністы яго знеслі ў трыццатым годзе. Дык людзі мэблю сабе забралі.

– Бабуля, а чаму ты не ў нашым доме жывеш?

– Дык не ўжыліся мы з тваім дзедам, з яго бацькамі. І побач дом купілі. А Пятрусь, калі падрос, у той дом пераехаў, а мы, старыя, тут засталіся. А калі памёр Сяргей, дзед твой, табе тады гадоў шэсць было, то я ўжо і не збіралася з’язджаць з гэтага дома.

Косцік азірнуўся – мама выйшла ў кухню – і спытаў:

– Бабуля, а ты заўсёды толькі дзеда кахала?

– Так, Кастусік, з дзяцінства. Толькі быў момант, калі паўгода сэрца маё належыла іншаму хлопчыку. Ён быў далёкім сваяком Сяргея і жыў адзін час з ксяндзом, а калі касцёл забралі, ён кудысьці знік…

– А як яго клікалі?

– Ужо і не памятаю, – уздыхнула бабуля. – Даўно гэта было. А што ты, Косцік, мяне так пра ўсё пытаеш?

– Цікава, бабуля. Захапіўся гісторыяй нашага касцёла. І ўвогуле, – ён панізіў голас да шэпту, - думаю ў семінарыю пайсці.

Бабуля, малайчына, таксама адказала шэптам:

– Рана думаць пра гэта, вырасці спачатку. Быў у гэтай вёсцы Андрэй Правадаў, усё хадзіў за ксяндзом Паўлам, навучаўся, хацеў ксяндзом стаць. Што ты думаеш? Не пусцілі ў Польшчу вучыцца. Дык ён так і пражыў ўсё жыццё самотны і няшчасны.

– А за каго сястра яго замуж выйшла?

– А адкуль ты ведаеш, што ў яго сястра была?

– Ты казала, што з табой у класе вучылася прыгожая дзяўчына Лена Правадава. Калісьці казала…

Бабуля, як ні дзіўна, паверыла.

– Замуж за Юзіка Мельжыча выйшла. Але мы да іх на вяселле не хадзілі. І Антоній Костка таксама. Мы з імі не сябравалі.

– Косцік, ідзі дадому, бабулі трэба адпачываць, – мама ўжо стаяла каля ложка.

Хлопчык выйшаў, і матуля следам.

Трэба было ўсё абдумаць. Значыць, ён усё ж такі змяніў будучыню. Хоць крыху. Ці ўсё гэта яму прыснілася, як лічыць тата? Можа быць, ён паўгода недзе бадзяўся, нешта трызніў, а потым вярнуўся дадому і апрытомнеў? Не, дакладна не. Цуд здарыўся на самай справе. Ён пабываў у мінулым і змяніў будучыню. Зараз бы знайсці якія-небудзь архівы, каб даведацца пра лёс ксяндза Паўла! І ксяндза Мечыслава.

– Папа, мне патрэбна твая дапамога, – сказаў Косцік, калі ўвайшоў у дом.

– Канешне, сын.

– Я хачу заўтра патрапіць у касцёл. Мне трэба падняцца на хоры, каб знайсці дзе-якія доказы.

Бацька ўжо ўсё вырашыў: пакуль не знойдзе спосабу вылечыць сына ад шызафрэніі, ці якая там у яго хвароба, будзе дапамагаць яму і выконваць яго жаданні, нават такія незразумелыя, як гэта.

– Добра.

Увесь вечар бацькі стараліся гаварыць з сынам пра што-небудзь іншае. Расказвалі мясцовыя навіны – што адбылося, пакуль яго не было. Толькі ніяк не краналі Косціка з нагоды таго, дзе ён быў увесь гэты час.

Амаль усю ноч Косцік не спаў, стаяў каля акна і глядзеў на месяц. А ён, як знарок, быў велізарны і свяціў так ярка, так моцна, што немагчыма было адарваць вачэй. Навошта яму трэба на хоры? Навошта? Там напэўна нічога не будзе. Ніякага куфра. А можа, яго і зусім ніколі там не было. І ўвогуле не лазіў ён ніколі праз дуб, і ніякага падарожжа ў часе не было? Тады ён проста з’ехаў з глузду! І яго будуць лячыць…

З такой несуцяшальнай думкай ён апусціў галаву на падушку і паспрабаваў заснуць. Ён настройваў сябе, што яму прысніцца ксёндз Павел ці яшчэ хто-небудзь. Але нічога падобнага не адбылося. Снілася мама, з якой яны ішлі па лесе і глядзелі на неба, а потым яна раптам сказала:

– Прачынайся, сынок.

На ложку сапраўды сядзела мама, усміхалася і гладзіла яго па валасах. Яна радавалася, што яе дзіця зноў дома, няхай нават крыху не ў сабе. Гэта ўсё пройдзе – галоўнае, што ён побач. А Косцік думаў пра тое, што добра, бо мама зноў побач, зноў яна вырывае яго са сну. А не прапрабабуля, якой ужо даўно на свеце няма. І няхай ён праспаў ўсяго некалькі гадзін, хлопчык знаходзіўся ў цудоўным настроі – ён зноў дома!

Пасля сняданку, як і збіраліся, Косцік з татам адправіліся да касцёла. Дрэвы і сама дарога засталіся на ранейшым месцы, ды і святыня выглядала вельмі абнадзейліва. Толькі дзе-нідзе выпалі невялікія фрагменты вітражоў, і фарба патрэскалася і зляцела. У параўнанні з тым, што Косцік бачыў раней… Ці не бачыў? Афіцыйна касцёл ўсё яшчэ належыў сельсавету, але там ужо даўно нічога не захоўвалі, і ён проста стаяў зачынены.

– Будзем ўзломваць дзверы, – сказаў тата. – Калі зловяць –давядзецца плаціць штраф.

З дапамогай лому тата адарваў дошкі, а потым і замок. Аказалася, што дзверы ў свой час пашкодзілі, выламалі той крэпкі замок, ад якога ксёндз Павел і аддаваў ключы. Ці не аддаваў? Усе цяпер Косціку здавалася дурным сном. Нягледзячы на тое, бабуля шмат чаго пацвердзіла…

Нарэшце дзверы былі адчынены. Бацька і сын спакойна ўвайшлі ў пыльны цёмны касцёл. Голы пол, месца алтара забіта, валяюцца нікому не патрэбныя рэшткі дошак, з кута пахне старой бульбай. Запусценне. Як складскім памяшканнем калгас касцёлам ўжо даўно не карыстаецца. Аднак і вернікам не аддае.

“Касцёл у прыстойным стане, – падумаў Косцік. – Працы, вядома, трэба ўкласці шмат, але калі я стану ксяндзом… Стоп, зноў вяртаюцца адны і тыя ж думкі”.

– Куды ты хацеў падняцца, сын?

Яны стаялі пасярод касцёла, і Косцік глядзеў на патурбаваны пыл, які мякка лятаў у рэдкіх промнях сонечнага святла, што пранікала скрозь каляровыя вітражы.

– На хоры. А ты ўзяў ліхтарык, тата?

Бацька кіўнуў. Высветлілі, што на хоры падняцца не так проста. Яны, як і алтар, былі забіты.

– Давядзецца зноў руйнаваць, – сказаў тата і зноў узяўся за лом.

Якім бы дзіўным гэта не падалося, але ў касцёл да іх ніхто не лазіў і такім своеасаблівым вандалізмам не займаўся. Хоць, вядома, самым вялікім апаганеннем для гэтага месца было тое, што з яго зрабілі склад.

Рэха ад інструмента разносілася па ўсім касцёле. А калісьці тут спявалі песні…

– Гатова, – нарэшце сказаў тата.

Шлях на лесвіцу быў вольным. Гэта было проста вар’яцтвам – чакаць убачыць там той самы куфар, а ў ім усе дакументы ў цэласнасці і захаванасці. Гэта б пацвярджала, што ён на самай справе быў там. З іншага боку за столькі гадоў усё маглі расцягаць і спаліць. Але ж дзверы на лесвіцу былі забітыя. Значыць, хоры былі непатрэбныя. А калі іх забілі – невядома. Магчыма, зусім нядаўна? Галава ішла кругам. Ад усяго адразу. Не толькі ад сумнеўных думак, а і ад пылу і цемры, ад духу гісторыі, які напаўняў увесь касцёл.

Папа свяціў ліхтарыкам. У вузкім прамяні электрычнага святла весела ляталі пылінкі і скрозь іх былі бачныя драўляныя прыступкі. У Косціка раптам узнікла ўражанне, што ён ідзе пад вадой, і пясок, патурбаваны няпрошанымі гасцямі, падымаецца ўверх, запаўняе ўсю ваду і ўласных ног зусім не відаць…

Нарэшце, ступені скончыліся, і Косцік з татам апынуліся на даволі вузкай пляцоўцы хораў. Першае, што надавала ўпэўненасць і і надзею, – наяўнасць аргана, прычым, на першы погляд, ён знаходзіўся ў даволі добрым стане. Што не гарэў – гэта дакладна. Далей Косцік з заміраннем сэрца паглядзеў направа і… нічога не знайшоў. Там, дзе раней стаяў куфар, нічога не было. Пустата. Ён узяў у таты ліхтар і вырашыў паглядзець усюды, дзе толькі можна – ва ўсіх кутах. Нічога. Нават ніякага следу. Мабыць, архіў знайшлі і кудысьці здалі.

Тата стаяў моўчкі. Зараз не самы зручны час папракаць сына ў тым, што ён усё надумаў і даведвацца, дзе ён усё ж такі быў. Косцік сапраўды сумуе, і рассеяным поглядам аглядае ўсё навокал. Вось цяпер і зусім знік дзесьці з правага боку аргана.

– Знайшоў!

– Што, сынок, ты знайшоў?

– Доказы таго, што я быў у мінулым! Ліст ксяндза Паўла!

Хлопчык сеў на кукішкі, прытуліўся галавой да аргана і стаў чытаць.

«Косцік! Мой дарагі сябра! Калі ты знайшоў мой ліст, значыць, усё добра – ты вярнуўся ў свой свет і прыняў правільнае рашэнне агледзець касцёл у пошуках якіх-небудзь доказаў. За мяне не турбуйся – я заўтра выязджаю ў заходнюю Беларусь, у вёску Баруны. Там ты можаш пачаць пошукі, каб затым дзе-небудзь адшукаць маю магілу. Вядома, толькі тады, калі станеш больш сталым. Як ты памятаеш, у той дзень, калі ты сышоў, у нас начаваў ксёндз Мечыслаў. Ён сказаў мне, што верыць у цябе, у сілу тваёй душы і ў тое, што ты павінен стаць выдатным святаром. Працягнуць жыццё свайго роднага касцёла! Я веру, што ўсё будзе добра! Усё сваё жыццё я буду маліцца за цябе, дзівоснага хлопчыка з будучыні, які выратаваў мяне ад ранняй смерці і трохі змяніў ход гісторыі. І няхай мае малітвы праляцяць скрозь час і сцерагуць цябе. Бо малітва не мае тэрміну даўніны, і сіла яе не слабее з часам! Твой сябар, ксёндз Павел Юрскі».

Дачытаўшы, Косцік працягнуў ліст і ліхтарык тату, а сам так і застаўся сядзець на падлозе, прытулены галавой да аргана. Крыху вышэй, калі прыгядзецца, бялеў квадрацік, непакрыты пылам. Зусім маленькі. Ліст быў схаваны ў шчыліну, а край яго трохі выступаў і закрываў паверхню аргана. Той, хто нічога тут не шукаў, – ніколі б нічога не ўбачыў. Той жа, хто шукаў – знайшоў.

Заканчэнне

На старых могілках у горадзе Любліне было ціха і не жахліва. Старыя таполі і клёны прыкрывалі сваімі кронамі ўсё неба, так што над магіламі было цалкам цяніста.

У гэтай частцы могілак не хавалі з 1994 года, і многія магілы паспелі абзавесціся тут мохам, помнікі трохі згубілі колер. Але ўсё ж яны не страцілі сваёй урачыстасці і нейкай мудрасці.

Над адным помнікам стаяў, нізка схіліўшы галаву, малады чалавек у чорным пінжаку. Светлавалосы, сумныя блакітныя вочы, высокі. У агульным - нічога значнага. На лацкане пінжака - невялікі крыжык, што выдае ў гэтым хлопчыку студэнта першых курсаў духоўнай семінарыі. Малады чалавек глядзіць на надпіс на строгім чорным помніку: «Ks. Pawel Yurski. 81 lat ».

– Добры дзень, ксёндз Павел, вось я вас і знайшоў, - кажа хлопец і усміхаецца.