Белорусская государственная сельскохозяйственная академия

индивидуальный зачет

КОСТЕЖ ОКСАНА ГЕННАДЬЕВНА, 3 КУРС ДНЕВНОЕ ОТДЕЛЕНИЕ

8029 890 73 41

Горки 2008

Першыя абласныя граматы, якія замацоўваюць аўтаномныя правы асобных земляў (часцей за ўсё былых княстваў) у складзе ВКЛ, выдаваліся ўжо ў 14 у., аднак да нас дайшлі пазнейшыя пацвярджальныя граматы: Полацкай зямлі 1511, 1547, 1580, 1634; Віцебскай зямлі 1503, 1509, 1561; Смаленскай зямлі 1505 і іншыя, у якіх рэгламентаваліся ўзаемаадносіны земляў з цэнтральнай уладай, правы і абавязкі насельніцтва. Яны з'яўляліся таксама мясцовымі законамі, якія рэгулююць унутранае жыццё людзей. Валасныя граматы - гаспадарскія лісты, вырокі, статуты - выдаваліся жыхарам шэрагу воласцяў, як правіла, у адказ на іх скаргі на самаўпраўнасць мясцовай адміністрацыі і парушэнне іх ранейшых мае рацыю ("даўніны") і часцей за ўсё вызначалі абавязкі сялян перад дзяржавай, а таксама ўтрымоўвалі іншыя прававыя нормы. Гарадскія граматы давалі гарадам права на самакіраванне па ўзоры магдэбургскага права. У ліку першых ёю атрымалі Вільна (1387), Брэст (1390), Гародня (1391), а на працягу 15-17 стст. яго мелі каля 60 гарадоў, у тым ліку Слуцак, Полацак, Менск, Валкавыск, Наваградак, Магілёў, Нясвіж, Пінск, Віцебск, Орша. Граматы рэгламентавалі адукацыю і кампетэнцыю новых органаў гарадскога кіравання - магістратаў у складзе войта (раздзелы горада), стужак-войта (яго намесніка) і радцаў, бурмістраў, лаўиікаў (засядацеляў у суднах), лік якіх залежыла ад памераў горада. Горад вызваляўся з-пад улады мясцовай адміністрацыі, меў уласны суд і вызначаныя палёгкі, напрыклад, права на правядзенне кірмашоў, зямельную і іншую ўласнасць, пабудову гасцініц, крам, млыноў, лазняў і інш.

Мясцовыя органы улады і кіравання на дзяржаўных зем­лях будаваліся ў адпаведнасці з іх адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзелам. Да ўтварэння ваяводстваў і паветаў асобныя землі кіраваліся намеснікамі вялікага князя. Пры намесніках былі такія службовыя асобы, як ключнік, гараднічы, цівун, канюшы, ляснічы, пасады якіх у асноўным за­сталіся і пасля адміністрацыйна-тзрытарыяльнай рэформы 1565-1566 гг., што падзяліла Вялікае княства Літоускае на ваяводствы (акрамя існаваўшых раней уводзіліся і новыя), паветы і воласці.

Саслоўна-прадстаўнічымі органамі мясцовай улады вы­ступал і павятовыя і ваяводскія соймікі. У іх удзельнічалі ўсе землеўласнікі павета ці ваяводства.

Мясцовыя органы ўлады мелі шырокія паўнамоцтвы і ма­ла залежалі ад цэнтральных органаў. У сваей дзейнасці яны кіраваліся агульнадзяржаунымі нарматыўнымі актамі і мясцовым звычаёвым правам, а таксама актамі мясцовай ад­міністрацыі.

На тэрыторыі ваяводства прадстаўніком вышэйшай улады быу ваявода. Ён узначальвау адміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя і ў значнай ступені судовыя органы. Ваявода - буйны феадал з ураджэнцаў ВКЛ - пажыццёва прызначаўся вялікім князем і Радай. Бліжэйшым памочнікам ваяводы быў кашталян, які ўзначальваў войска галоўнага замка і апалчэнне.

Ключнік адказваў за спагнанне падаткаў і чыншу, гараднічы быу камендантам замка, лоўчы і ляснічы наглядалі за ляснымі і паляўнічымі ўгоддзямі.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў стараста, які так­сама прызначаўся вялікім князем і Радай з ліку буйных феа­далаў. Намеснікам яго быў падстараста. Паўнамоцтвы старасты былі блізкія да паўнамоцтваў ваяводы, у тым ліку і ў галіне правасуддзя. Памочнікам старасты па ваенных справах быў павятовы маршалак, які камандаваў павятовым апалчэннем шляхт. Ён жа, як правіла, старшынстваваў на пасяджэннях павятовага сойміка.

Ніжэйшым звяном у сістэме мясцовага кіравання былі дзяржаўцы - кіраўнікі дзяржаўных і вялікакняжацкіх маёнткаў. Да XV ст. дзяржаўцы называліся цівунамі. Яны мелі права вяршыць суд над усімі простымі людзьмі, якія жылі на падначаленай ім тэрыторыі. Гэтак жа, як ваяводы і старасты, дзяржаўцы неслі адказнасць за сваю дзейнасць перад урадам. Памочнікамі дзяржаўцаў былі сельскія войты, якія сачылі за падтрыманнем парадку у сёлах і выкананнем феадальных павіннасцей сялянамі. У мясцовасцях, дзе жылі дзяржаўныя сяляне і не было замкаў ці маёнт­каў, дзейнічалі органы сялянскага самакіравання і выбраныя імі старцы.

Органы мясцовага кіравання і самакіравання у гарадах Беларусі, якія рэгулявалі жыццядзейнасць карпарацый мяшчан, значна адрозніваліся ад другіх мясцовых органаў улады на месцах. Па арганізацьй кіравання і характары залежнасці ад вышэйшых органаў улады беларускія гарады падзяляліся на тыя, якія мелі спецыяльныя граматы на магдзбургскае права, і тыя, якія іх не мелі. Гарады, якія атрымалі прывілеі, выключаліся з адміністрацыі ваявод і старастаў, у іх утвараліся органы гарадскога кіравання (магістрат) у спалучэнні з некаторьші элементамі самакіравання.

У магістрат (Раду) уваходзілі войт, бурмістры, радцы і лаўнікі. Войт стаяў на чале гарадской адміністрацыі і суда, прызначаўся на гэтую пасаду ўрадам з ліку феадалаў або гараджан і ажыццяўляў правасуддзе сумесна з сябрамі гарад­ской Рады і лаўнікамі (засядацелямі). Войт мог прызначыць сабе намесніка - лент-войта. Памочнікам войта па кіраванні справамі ў горадзе былі бурмістры, якія прызначаліся або зацвярджаліся войтам з ліку сяброў гарадской Рады.

У большасці беларускіх гарадоў Рада складалася прыкладна з 6-20 чалавек. Як правіла, у яе ўваходзілі найбольш багатыя купцы, кіраўнікі рамесных цэхаў, багатыя майстры-рамеснікі. У адных гарадах Рада выбіралася мяшчанамі, у другіх яе фарміраваў войт. Рада вызначала асноўны напрамак развіцця гарадской гаспадаркі і кіравала пытаннямі добраўпарадкавання і ўтрымання ў баявой гатоўнасці абарончых збудаванняў, займалася зборам сродкаў на гарадскія патрэбы, ажыццяўляла кантроль за іх расходаваннем і г.д.

Прыватнаўласніцкія гарады былі ўласнасцю асобных князёў і паноў. Таму кіраванне ў іх залежала ад воліўуладальніка, які мог дазволіць утварэнне мясцовых органау ў адпаведнасці з магдзбургскім правам або прызначыць у горад свайго намесніка-кіраўніка.

Спіс выкарыстанай літаратуры:

1. Вішнеўскі А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: вучэб. дапам./ А.Ф. Вішнеўскі, І.У. Вішнеўская. - Мн.:Тетрасиемс,2005.

2. Довнар-Запольский М.В. История Белорусии / М.В. Довнар-Запольский. – Мн.: Беларусь, 2003.