Структурна-граматычны аналіз гадонімаў гомельшчыны

Табліца 6 – Структурна-граматычная характарыстыка сучасных гадонімаў Гомельшчыны

6 З’ЯВА ВАРЫЯНТНАСЦІ Ў ТАПАНІМІІ

У лексіцы любой мовы адсутнічае ідэальная сістэма, для якой характэрна ўзаемаадназначная адпаведнасць паміж назвай і паняццем (адна назва → адно паняцце). У рэальных моўных сістэмах нярэдка адно і тое ж паняцце абазначаецца некалькімі лексемамі, ствараючы з’яву полінайменнасці і варыянтнасці.

Праблема варыянтнасці, ці варыятыўнасці, лексічных адзінак (ад лац. varians, род. variantis ´які змяняецца´) упершыню пачала вывучацца на базе апелятыўнай лексікі. Але ў лінгвістыцы гэта паняцце як агульная ўласцівасць моўнай сістэмы разумеецца дваяка: 1) усякая моўная зменлівасць. Ёсць норма, эталон, узор, а варыянт – мадыфікацыя нормы або адхіленне ад яе, вар’іраванне. Пры гэтым маюцца толькі варыянты, няма супрацьчленаў – інварыянтаў; 2) характарыстыка спосабу існавання і функцыянавання адзінак мовы ў сінхраніі. У другім разуменні тэрмін варыянт – гэта розныя відазмяненні адной і той жа адзінкі. Яму ў апазіцыі знаходзіцца тэрмін інварыянт – абстрактнае абазначэнне адной і той жа адзінкі без уліку яе канкрэтных мадыфікацый – варыянтаў [57, с. 80-81; 116, с. 31-32]. Такім чынам, тэрміны варыянт і інварыянт суадносяцца паміж сабою так, як аламорф і морф у марфеміцы.

Полінайменнасць і варыянтнасць назіраецца не толькі ў межах апелятыўнай лексікі і такіх яе падсістэм, як фразеалогія, дыялекталогія, тэрміналогія, але і ў анамастычным корпусе найменняў. Аналіз літаратуры па гэтым пытанні сведчыць, што з’явы аднаго парадку могуць тлумачыцца па-рознаму. Так, у навуковай тэрміналогіі для членаў полінайменных радоў выкарыстоўваюцца паняцці тэрміны-сінонімы, сінанімічныя тэрміны, сінанімічныя формы тэрмінаў, блізказначныя тэрміны, дублеты, тэрміны-дублеты, эквіваленты, лексічныя варыянты, варыянты тэрмінаў [46, с. 25]. Стракатасць у абазначэнні і адсутнасць адзінства ў разуменні ўзаемаадносін паміж членамі полінайменных радоў вымушае лінгвістаў больш уважліва ставіцца да выяўлення сутнасці названых з’яў. Аднак да гэтага часу ў айчынным мовазнаўстве не выпрацавана агульных поглядаў на адзінкі полінайменных радоў. Так, некаторыя вучоныя (В.С. Ахманава, В.М. Галавін, В.П. Даніленка, Р.Ю. Кобрын) сінанімічныя адносіны ў тэрміналогіі атаясамліваюць з тэрміналагічнымі дублетамі, сярод сінонімаў вылучаюць адносныя, абсалютныя, і толькі абсалютныя сінонімы імі разглядаліся як дублеты (С.І. Коршунаў, Д.С. Лотэ і інш.). А.В. Косаў дублетамі называе тэрміны-словы ці словазлучэнні, якія выражаюць адно і тое ж паняцце, аднак адрозніваюцца па форме, і выдзяляе чатыры спосабы ўтварэння дублетаў-сінонімаў у тэрміна-лагічнай лексіцы. [45]. А.А. Рэфармацкі пад дублетнасцю ўспрымае розныя варыянты слоў [106]. Разуменне сінонімаў, дублетаў і варыянтаў, іх адрозненне ў тэрміналогіі пададзена В.П. Краснеем [46, с. 26-27]. Даследчык прыходзіць да высновы, што сінонімы і дублеты – розныя асновы, якія служаць для намінацыі і дэфініцыі аднаго і таго ж паняцця, а варыянты – разнавіднасці таго ж самага тэрміна, “якія адрозніваюцца паміж сабой фанетычнымі і словаўтваральнымі элементамі ці сродкамі выражэння граматычных значэнняў, але не маюць ніякіх семантычных адценняў і поўнасцю супадаюць сваім значэннем” [46, с. 27]. У межах тэрміналагічнай лексікі ім вылучаны фанетычныя, арфаграфічныя, марфалагічныя, словаўтваральныя варыянты. Л.М. Мінакова ў гэтай падсістэме апелятыўнай лексікі таксама адрознівае тэрміны-сінонімы, тэрміны-дублеты і варыянты тэрмінаў, а сярод варыянтаў вылучае марфалагічныя, сінтаксічныя і ўтвораныя ў выніку працэсу універбацыі, шляхам частковай або ініцыяльнай абрэвіяцыі [65, 66].

Да вывучэння варыянтаў звярнуліся і дыялектолагі. Так, І.У. Смір-нова вывучае ў дыялектнай мове варыянты фанетычныя, акцэнтныя, марфалагічныя (граматычныя і словаўтваральныя), лексіка-семан-тычныя [114, с. 53].

Як бачна, нават такі кароткі агляд навуковых прац мовазнаўцаў дазваляе адзначыць адсутнасць адзінага погляду на пытанні, звязаныя з варыянтнасцю. Недастаткова яшчэ акрэслена само паняцце варыянта слова, няма агульнапрынятай класіфікацыі відаў варыянтных утварэнняў, адсутнічаюць дакладныя крытэрыі размежавання слова і яго варыянта.

Мы засяродзім нашу ўвагу на вывучэнні з’явы варыянтнасці ў тапаніміі. Аб’ектам даследавання з’яўляюцца гідронімы і айконімы Гомельшчыны (варыянтнасць у тапаніміі адлюстроўваюць схемы №№ 1-6 і Дадатак А).

У тапанімічнай лексіцы большасць варыянтаў, мадыфікацый, калі для абазначэння оніма па розных прычынах выкарыстоўваліся разнастайныя моўныя сродкі, – вынік эвалюцыі. У гэтым выпадку адпадае неабходнасць у наяўнасці другога апазіцыйнага члена – інварыянта.

Пад варыянтнасцю ў тапаніміі мы разумеем з’яву, згодна якой для абазначэння, функцыянавання і дэфініцыі аднаго і таго ж геаграфічнага аб’екта ўжыта некалькі найменняў-варыянтаў. Іх яшчэ называюць у тапаніміі алонімамі (ад грэч. áλλoş ´іншы, розны´ і onуma ´імя´). Алонімы з’яўляюцца рознымі мадыфікацыямі аднаго і таго ж оніма, яго фанетычнымі, фанетыка-семантычнымі, арфаграфічнымі, акцэнтнымі, словаўтваральнымі, марфалагічнымі варыянтамі і адрозніваюцца паміж сабой асобнымі гукамі, арфаграмамі, афіксамі, сродкамі выражэння граматычных значэнняў, але не маюць у цэлым семантычных, стылістычных, эмацыянальна-экспрэсіўных адценняў, аднолькава спалучаюцца з іншымі словамі. Гэта збліжае іх з варыянтамі ў тэрміналагічнай лексіцы. Алонімы з усіх класаў тапонімаў найбольш характэрны для антрапонімаў, айконімаў і некаторыя іх віды для гідронімаў.

Асноўныя прычыны ўзнікнення варыянтнасці ў айканіміі ўпершыню аналізуюцца В.П. Лемцюговай [56].

Асобнае месца ў полінайменным радзе тапонімаў займаюць паралельныя найменні аднаго і таго ж геаграфічнага аб’екта, матывацыйныя асновы якіх не супадаюць па значэнні.

Аналіз фактычнага матэрыялу дазваляе сцвярджаць, што варыянты існуюць у межах афіцыйнага і рэгіянальнага выкарыстання айконімаў, гідронімаў, амаль паўтараюць віды варыянтных утварэнняў у апелятыўнай лексіцы і ў той жа час выяўляюць свае адметнасці. У якасці афіцыйнай назвы не заўсёды выступае нарматыўны варыянт.